Żydowski samorząd ziemski w Koronie (XVII-XVIII wiek)

Publikacja materiałów źródłowych do badań dziejów Żydów w Rzeczypospolitej Obojga Narodów ze względu na ich duże rozproszenie w archiwach polskich, ukraińskich, litewskich i białoruskich stanowi dla historyków polskich i żydowskich duże wyzwanie i niemały problem. Znajomość zwłaszcza źródeł dotyczących nowożytnej samorządności żydowskiej, których przeanalizowania podejmuje się zespół badawczy pod kierownictwem prof. dr hab. Adama Kaźmierczyka z Instytutu Judaistyki UJ jest wręcz nikła i daleko niewystarczająca. Przez długi czas nie wszyscy historycy zdawali sobie nawet sprawę, iż autonomia żydowska funkcjonowała w trójstopniowym schemacie. Dlatego też większość badaczy obierała sobie za cel przede wszystkim publikację źródeł żydowskich wytworzonych przez poszczególne kahały (tzw. pinkasów, czyli ksiąg gminnych) lub też przywilejów nadawanych gminom, czy to przez władze królewskie, czy też przez miejscowych magnatów.

Ze względu na brak prowadzenia kompleksowych badań w tym zakresie do dzisiaj nie ma całkowitej pewności jak przedstawiała się i zmieniała terytorialna organizacja Żydów koronnych. Historycy nie mają wątpliwości, iż po odłączeniu się Żydów Litwy w 1623 r. ostatecznie ukształtował się Sejm Czterech Ziem (zwany też w źródłach zjazdem lub kongresem żydowskim), będący centralnym organem, stojącym na czele tej struktury. Jego głównym zadaniem było repartycja podatku nakładanego na ludność żydowską przez skarb Rzeczypospolitej, czyli tzw. pogłównego żydowskiego na poszczególne ziemstwa. Średni szczebel samorządu żydowskiego, główny obiekt zainteresowania twórców projektu, tworzyły wspomniane ziemstwa, w skład których wchodziły główne gminy z przykahałkami, reprezentowane na wspólnych zjazdach przez swoich delegatów. Choć z punktu widzenia władz Rzeczypospolitej samorząd żydowski zajmował się repartycją podatków w rzeczywistości spełniał daleko bardziej istotną rolę. Początkowo historycy wyróżnili 4 ziemstwa: małopolskie (krakowsko-sandomierskie), wielkopolskie, ruskie i wołyńskie. Od 2. poł. XVII w. następuje jednak proces stopniowej decentralizacji. W wyniku czego pojawiły się nowe ziemstwa, oprócz tego funkcjonowały niezależne okręgi, kahały na prawach ziemstwa. Ponadto m.in. na skutek interwencji podskarbich, magnaterii oraz konfliktów wśród starszyzny żydowskiej ciągle zmieniały się wzajemne stosunki prawno-skarbowe pomiędzy gminami oraz ziemstwami.

Nadrzędnym celem projektu jest przeprowadzenie szeroko zakrojonej kwerendy źródłowej i przygotowanie bazy dokumentów dotyczących żydowskiego samorządu terytorialnego w Koronie. Pozwoli to w przyszłości na efektywniejsze prowadzenie badań przez historyków polskich i zagranicznych. Najciekawsze i najbardziej charakterystyczne dokumenty obrazujące różne przejawy funkcjonowania autonomii żydowskiej zostaną wydane w odrębnym wydawnictwie źródłowym – w wersji drukowanej. Natomiast wszystkie zebrane dokumenty, także te luźno odnoszące się do problematyki samorządu terytorialnego Żydów zostaną umieszczone w dwujęzycznej internetowej bazie danych. Pozwoliłyby to przybliżyć szczególnie takie źródła, które uwypuklają związek pomiędzy ustrojem państwa szlacheckiego a rozwojem i ewolucją samorządu żydowskiego, a także całej społeczności żydowskiej. Zakres chronologiczny obejmowałby okres pomiędzy rokiem 1623 a 1764, czyli kończyłby się z chwilą likwidacji autonomii żydowskiej przez sejm konwokacyjny.

Projekt finansowany w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą "Narodowy Program Rozwoju Humanistyki" w latach 2013-2019, nr projektu 11H 12 0418 81, kwota dofinansowania 600.000 PLN.

Wszystkie osoby, posiadające informacje o źródłach, które dotyczą choć pośrednio samorządu ziemskiego Korony uprzejmie prosimy o nawiązanie kontaktu.

Administrator dr Przemysław Zarubin

przemyslaw.zarubin@uj.edu.pl